معبد آناهیتا بنای تاریخی در شهر کنگاور است که در میانهٔ راه همدان به کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفتهاست. این اثر در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۳۱ بهعنوان یکی از نخستین آثار ملی ایران در آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. این بنا دومین بنای سنگی بزرگ کشور پس از تخت جمشید است.
آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بودهاست. این بنا با ۶/۴ هکتار وسعت، بر پشته صخرهای و مشرف به دشت کنگاور ساخته شدهاست. «بقایای این پرستشگاه باشکوه که از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیل شکل در اندازههای ۲۰۹ در ۲۴۴ متر بر فراز تخت سنگ کم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد. پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهایی که بر بلندی ساخته شدهاند برگرفته از شیوهٔ سکوسازی (صُفه سازی) است که در دشت ایران باب بوده و در دورههای پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حکومتی روی سکو بنا میشدهاند.» فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستونهای سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون ۵۴٫۲ متر است. ورودی بنا به وسیلهٔ پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبههٔ شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساختهاست.
پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهای که بر بلندی ساخته شده است برگرفته از شیوه سکوسازی (صُفه سازی) که در دشت ایران باب بوده است و دردورههای پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حکومتی روی سکو بنا میشدهاند. فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستونهای سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون ۵۴،۲ متر است.
هرچند در مورد ماهیت این بنا اختلاف نظر وجود دارد ولی نظریه معروفتر بنا را معبدی برای الهه آناهیتا میداند. در قرن یکم بعد از میلاد مسیح ایسیدور خاراکسی جغرافیدان یونانی اولین کسی که در کتاب خود به معبد آناهیتا اشاره کرده و آن را معبد آرتمیس نامیده است. از قرن نهم تا چهاردهم مورخان اسلامی از این منطقه دیدن نموده و مشاهدات خود را در گزارشهایشان ثبت کردهاند. ابن فقیه در کتاب مشهور البلدان نوشته است: “هیچ ستونی شگفت انگیزتر از ستونهای معبد آناهیتا کنگاور نیست.”
نخستین حفاریهای باستانشناسانه سال ۱۳۴۷ انجام شد و طبق تحقیقات اولیه، بنا را مکانی برای پرستش الهه آناهیتا در دوره اشکانی دانستند. در سال ۱۳۵۴ کاوشهای بعدی و پیدا شدن سنگکنگرهای مشابه تاق گرا در سرپل ذهاب این نظریه را مطرح کرد که ممکن است این بنا باقیمانده یکی از کاخهای خسرو پرویز در دوره ساسانی باشد که البته وجود شواهد دیگر به نظریه اول قوت بیشتری میبخشد. کاوشها نشان داده این معبد در دوران سلجوقی، ایلخانی، صفویه و قاجار به منظورهای دیگر مورد استفاده قرار میگرفته و از هر کدام از این دورانهای تاریخی اثری در معبد بهجا مانده است.
معبد آناهیتا به تدریج در طول سالیان دراز تخریب شده است. آثار معمارى متشکل از گچ و آهک را مردم محلى براى تهیه گچ و آهک تازه استفاده مىکردند. در طول هزاران سال مردم کنگاور با ذوب گچ و آهک موجود در محوطه تاریخى، بقایاى ساختمانى معبد آناهیتا را نابود کردهاند. معبد پس از زلزله کنگاور در سال ۱۳۳۶ و ساخت و سازهای مردم تقریبا به یک خرابه تبدیل شده بود.
معدنهای اله دانه، باغ ملی، چهل مران، قوره جیل، رستمآباد و هلال احمر از معدنهای اصلی و مورد پژوهش قرار گرفته مورد استفاده برای استخراج سنگ برای این معبد هستند. معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگهای نیمه تراش میان ستون و سنگهای نما در سطوح معدن از همان زمان باقی ماندهاست.
قدمت این بنا به دورهٔ اشکانی و ساسانی نسبت داده شده؛ نشانهها و واژههای دوره ساسانی بر روی سنگها حکاکی گردیدهاست.
براساس گفتههای پیرنیا، پلکان و معماری معبد آناهیتا در دورهٔ پارتی ساختهشده و در زمان ساسانیان بازسازی شدهاست. باستانشناسانی که معبد ناهید کنگاور را از لحاظ زمینشناسی و مقایسههای ابنای مختلف بررسی کردهاند، میگویند عناصر موجود در آن مربوط به دوران هخامنشی است.
گیرشمن هنر و معماری پارتها را به ۳ دسته تقسیم میکند:
وی معتقد است معبد ناهید متعلق به دستهٔ دوم است و دارای طرح غربی است. این معبد حدود ۲۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شده و در سازهٔ اصلی آن قطعات سنگی همانند تخت جمشید استفاده شدهاست؛ اما با سرستونهایی همانند سبک دوریک. براساس چشمههایی که از بالای معبد جاری است میتوان احتمال داد مربوط به دوران سلوکی و تأثیر پذیرفته از آن است اما سبک ستونها، اندازه و معماری آنها این احتمال را رد میکند. معبد کنگاور محوری چهار گوش است به ابعاد ۲۱۰×۲۸ متر، در جبهٔ جنوبی دیواری ایجاد شده به قطر ۱۸/۵ متر و دارای ۲۴ ستون نسبتاً مساوی است. در دو طرف پلکانی دارد به طول ۳۰ متر. در این باره باید گفت در مکانهایی همانند نیایشگاهها یا کاخهای پذیرایی که باید دید انسان همواره به یک سمت باشد از تقارن بهره بردهاند. در رابطه با کاربرد این بنا نظریات مختلفی وجود دارد؛ عدهای معتقداند این بنا تنها برای شکار و تفریح بوده و تعدادی دیگر آن را «دسکره» مینامند و میگویند پادشاهان، معدودی از مهمانان خود را در این مکان میپذیرفتند و البته گاهی نیز برای خوشگذرانی و شکار مورد استفاده قرار میگرفتهاست؛ همانند دسکرهٔ جبلیه کرمان، هارونیه طوس و خواجه ربیع مشهد و با خشک شدن باغ و بوستان پیرامونشان به مرور چیزی جز یک ویرانه از آنها باقی نماندهاست.